Tak zwane wyzwolenie Warszawy

Przed II wojną światową amerykański dyplomata Artur Bliss Lane był dwukrotnie w stolicy Polski. Z tamtych wizyt zapamiętał, że Warszawa jest „jedną z najpiękniejszych stolic Europy”. Kiedy w lipcu 1945 r. wybierał się nad Wisłę po raz trzeci, wiedział, że miasto zostało bardzo zniszczone. Lecz ta wiedza i tak nie przygotowała go na to, co zobaczył na miejscu. - Na 11-kilometrowej trasie przejazdu z lotniska do centrum Warszawy ogarnęło mnie ogromne przygnębienie - napisał we wspomnieniach pierwszy po wojnie ambasador USA w Polsce. - Wraz z każdym kilometrem robiło mi się coraz ciężej na duszy. Niewiele pozostało domów nieuszkodzonych, reszta była zbombardowana lub wypalona. Swąd dymu dawnych pożarów wisiał w powietrzu, a przypominający odór rozkładających się ciał ostrzegał, że wkraczamy do miasta umarłych.

Powrót do miasta gruzów

Reklama

Przyjazd ambasadora miał miejsce pół roku po tym, kiedy wojska radzieckie oraz walczący z nimi Polacy zajęli miasto. Od tamtej chwili wiele się zmieniło w jego wyglądzie. Główne ulice były znowu przejezdne. W kwietniu uruchomiono elektrownię, w maju wodociągi, a w lipcu gazownię. Nie jednak te - cały czas prowizoryczne - udogodnienia były największą zmianą w pejzażu miasta, lecz ludzie chodzący między górami gruzów. Zanim bowiem Niemcy przystąpili do ponadtrzymiesięcznego, regularnego niszczenia Warszawy, wcześniej z miasta wypędzili jego mieszkańców. W zamienianych w perzynę budynkach ukrywały się grupki warszawiaków, koszmar przeżyły pojedyncze osoby.
Defiladzie zorganizowanej w Alejach Jerozolimskich 19 stycznia przyglądali się tylko generałowie Armii Czerwonej (Żukow i Rokossowski) oraz kilku polskich komunistów kolaborujących od dawna ze Stalinem. Na trybunie w Alejach stali m.in. Bolesław Bierut i Władysław Gomułka.
Zaraz po tym, jak ogłoszono, że miasto jest wolne od Niemców, do stolicy zaczęli wracać wypędzeni. Do miasta będącego morzem gruzów płynęły potoki ludzi z rożnych stron kraju. - Istna procesja w kierunku Warszawy. Na wozach, na rowerach, na piechotę - notował w dzienniku Eugeniusz Szerementowski, znany przedwojenny krytyk sztuki. Szacuje się, że tylko do końca stycznia wróciło 12 tys. osób, a w kolejnych dwóch miesiącach ok. 70 tys.
Nie wszyscy z przybyłych zostali w Warszawie. - Tuż przed wybuchem powstania mieszkaliśmy w budynku przy Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych. Dom został całkowicie zniszczony, podobnie wytwórnia. Dlatego wróciliśmy z powrotem w okolice Pruszkowa - opowiada „Niedzieli” Juliusz Kulesza, który pierwszy raz do stolicy przyjechał razem z rodziną w styczniu. - Z tej wizyty zapamiętałem dwa obrazy. Pierwszy to widok miasta, które było rumowiskiem w śniegu. Drugi, to kolumny radzieckich żołnierzy idących w milczeniu. Niektórzy z nich się przewracali, wstawali i szli dalej - wspomina Kulesza.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Wiatr przewraca ściany

Reklama

Na początku 1945 r. śnieg nie tylko przykrywał gruzy zburzonych domów, ale nie brakowało go też w mieszkaniach, które cudem ocalały, lecz na skutek eksplozji bomb nie miały okien. - Szyb nie ma, sufity zaciekły i obsypują się; w pokojach, łazience leżą zaspy śniegu; ściany podziobane odłamkami pocisków, brudne i wilgotne - pisała Maria Dąbrowska, która przed wojną mieszkała przy ul. Polnej.
Jednak taki stan mieszkania słynnej pisarki był czymś wyjątkowym na tle powojennej rzeczywistości miasta. Według wyliczeń, aż ponad 80 proc. budynków zostało całkowicie zniszczonych. Powracający każdy kąt starali się więc zaadaptować na mieszkanie. A raczej na pokój, w którym musiała pomieścić się cała rodzina. Jedni odkopywali piwnice bez okien i tam zaczynali nowe życie. Inni spali w suterenach. Niektórzy ryzykowali wprowadzając się do mocno uszkodzonych kamienic. W kilku przypadkach zakończyło się to tragedią. Do nieszczęść doszło m.in. na ulicach Wilczej i Nowogrodzkiej, gdzie wiatr przewrócił ściany, grzebiąc pod gruzami kilkadziesiąt osób. Ile ludzi zginęło od niewypałów, odgruzowując swoje domy, nikt nie wie.
Brak miejsca do mieszkania był problemem numer jeden. Na tym jednak nie kończyły się trudności życia codziennego. Niemcy zniszczyli całą infrastrukturę kanalizacyjną i elektryczną. W mieszkaniach nie było wody ani prądu. Wraz z zapadnięciem zmroku w mieście robiło się całkiem ciemno. Za dnia handel odbywał się na rogach ulic, które zostały odgruzowane. Po wodę niektórzy musieli chodzić aż nad Wisłę. Mimo to kolejni mieszkańcy wracali i decydowali się zostać, aby podnieść miasto z popiołów.

Beria melduje Moskwie

Juliusz Kulesza jeszcze kilkakrotnie przychodził z Pruszkowa do Warszawy w 1945 r. - Widok był przygnębiający. Dookoła góry gruzu, a między nimi ludzie chodzący z całym swoim dobytkiem. Ja jednak czułem pewną ulgę. Wiedziałem, że nie natknę się na niemiecki partol, który może mnie zabić - mówi były powstaniec i dodaje: - Szybko jednak atmosfera zaczęła się zmieniać. UB zaczęło łapać AK-owców. Namierzali mieszkania, a potem organizowali „kotły”, czyli łapali wszystkich, którzy pod ten adres przyszli.
Niejednokrotnie to pierwsze namierzenie powstańców odbywało się w podczas ekshumacji. Gdy powstańcy odkopywali groby poległych kolegów i przenosili ich ciała na cmentarz, ubecy śledzili AK-owców. Zresztą w archiwach zachowały się zdjęcia powstańców robione im skrycie na cmentarzach jeszcze w latach 60.
Pierwsza fala masowych aresztowań w stolicy zaczęła się w połowie 1945 r. Ale przygotowania do nich zaczęły się jeszcze przed tzw. wyzwoleniem Warszawy. Dlaczego tak o 17 stycznia ´45 mówi dzisiaj większość historyków? - Stalinowi nie chodziło o wyzwolenie Polski, lecz o przepędzenie Niemców i włączenie terytorium Polski do radzieckiej strefy wpływów. Dlatego nie można mówić o wyzwoleniu - wyjaśnia dr Paweł Kosiński z Biura Edukacji Publicznej IPN i dodaje: - Jest tu jednak pewien dylemat: trzeba bowiem pamiętać, że zwykli żołnierze Armii Czerwonej i walczący z nimi Polacy nie mieli świadomości, że są wykonawcami rozkazów Stalina, któremu przyświecał cel zniewolenia kolejnego narodu.
Świadomość tę mieli na pewno członkowie oddziałów NKWD oraz funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Już 19 stycznia Ławrientij Beria informował Moskwę, że zorganizował grupy operacyjno-czekistowskie, mające za zadanie filtrację wszystkich mieszkańców zmierzających na Pragę. Inne oddziały - złożone z pracowników UB i czekistów - szukały i zatrzymywały kierownictwo Komendy Głównej AK, NSZ oraz członków niekomunistycznych partii politycznych. Ile dokładnie osób w stolicy zatrzymano w pierwszej fali aresztowań? Historycy na ten temat nie chcą nawet spekulować. Wiadomo natomiast, że w całym kraju do więzień i aresztów trafiły 2 mln ludzi do 1956 r. Kolejnych 6 mln było inwigilowanych.
Aby wywołać większy szok w społeczeństwie, pierwsze aresztowania w Warszawie przeprowadzano w biały dzień, nierzadko na ulicy. Kiedy jednak UB szczególnie na kimś zależało, to zjawiali się w jego mieszkaniu nad ranem. Jana Rodowicza („Anodę”) zatrzymano np. w Wigilię.
Warszawiacy bardzo szybko dowiedzieli się, co się mieści w Alejach Ujazdowskich, na ul. Koszykowej czy w podwarszawskim Rembertowie. Zresztą wiele z tych miejsc było wcześniej niemieckimi katowniami. Ponadto przesłuchujący Polaków ubecy nie różnili się w swoich metodach od nazistowskich poprzedników. - Można powiedzieć, iż byli tak samo bezwzględni jak gestapo, z tym że stosowali bardziej wyrafinowane metody zastraszania - ocenia Piotr Śliwowski. Historyk ten jako przykład podaje Areszt Śledczy na Koszykowej, gdzie strażnikami byli komuniści z Francji. - Oni nie rozmawiali między sobą po polsku, w efekcie uwięzieni czuli się bardziej odseparowani od świata zewnętrznego - mówi.

Zobaczył Polskę zdradzoną

Piotr Śliwowski jest szefem Pionu Historycznego Muzeum Powstania Warszawskiego, które przygotowuje ekspozycję mającą ukazać komunistyczny system represji. Wystawa będzie się mieściła w piwnicach dzisiejszego Ministerstwa Sprawiedliwości, do którego w 1945 r. została przeniesiona centrala Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Teraz trwają prace adaptacyjne. W ich trakcie odkryto wyryte na ścianach napisy. Jeden z nich brzmi: „Jezu ratuj” - i chyba najlepiej wyraża, co robiono z zatrzymanymi w Alejach Ujazdowskich.
Terror stosowany przez komunistów wobec Polaków obserwował także Artur Bliss Lane. W bardzo krótkim czasie do ambasady zgłosiło się kilkanaście tysięcy osób z prośbą o wizę do USA. Osoby te opowiadały, co komuniści robią w Warszawie. Lane słał raporty do Waszyngtonu, w których pisał o terrorze. Podawał również przykłady łamania postanowień Wielkich Mocarstw, które uzgodniły „przeprowadzenie w Polsce nieskrępowanych wyborów”. Kiedy w 1947 r. wybory jawnie sfałszowano, Amerykanin wrócił do kraju z poczuciem, że ze swojej misji się nie wywiązał. Wystąpił z dyplomacji i rok później napisał książkę pt. „Widziałem Polskę zdradzoną”.
W tym samym czasie nad Wisłą zaczęła się kolejna fala aresztowań. Kolejne rocznice „wyzwolenia” Warszawy były obchodzone przez komunistów z coraz większą pompą.

Drodzy bracia i siostry! Dzisiaj chciałbym wam powiedzieć o kolejnej, po św. Katarzynie Sieneńskiej i św. Katarzynie z Bolonii świętej noszącej imię Katarzyna. Myślę o św. Katarzynie z Genui, znanej przede wszystkim z powodu jej wizji czyśćca. Tekst, który opisuje jej życie i myśl, został opublikowany w tym liguryjskim mieście w 1551 r. Jest podzielony na trzy części: „Życie i nauka”, „Udowodnienie i wyjaśnienie czyśćca” - bardziej znana jako Traktat oraz „Dialog między duszą a ciałem”. Redaktorem końcowym był spowiednik Katarzyny, ks. Cattaneo Marabotto. Katarzyna urodziła się w Genui w 1447 r. Była ostatnią z pięciorga dzieci. Została osierocona przez ojca, Giacomo Fieschi, gdy była jeszcze dzieckiem. Matka, Francesca di Negro, dała jej dobre wychowanie chrześcijańskie, na tyle, że starsza z dwóch córek została zakonnicą. W wieku szesnastu lat Katarzyna został wydana za mąż za Giuliano Adorno, człowieka, który po wielu doświadczeniach militarnych i handlowych na Bliskim Wschodzie, powrócił do Genui, aby się ożenić. Życie małżeńskie nie było łatwe, także ze względu na charakter małżonka, uzależnionego od hazardu. Sama Katarzyna miała początkowo skłonność do prowadzenia pewnego rodzaju życia światowego, w którym jednakże nie mogła odnaleźć spokoju. Po dziesięciu latach, w jej sercu było głębokie poczucie pustki i goryczy. Nawrócenie rozpoczęło się 20 marca 1473 r., dzięki wyjątkowym przeżyciom. Udawszy się do kościoła świętego Benedykta i klasztoru Matki Bożej Łaskawej, aby się wyspowiadać, klękając przed kapłanem, „otrzymała - jak sama pisze - ranę w sercu, ogromną miłość ku Bogu”, z bardzo jasną wizją swojej nędzy i wad, a jednocześnie dobroci Boga, że omal nie zemdlała. Z tego doświadczenia zrodziła się decyzja, która ukierunkowała całe jej życie: „Nigdy więcej świata, nigdy więcej grzechów” (por. Vita mirabile, 3rv). Wówczas Katarzyna uciekła, przerywając spowiedź. Gdy wróciła do domu, weszła do najodleglejszego pokoju i długo płakała. W tym momencie była już wewnętrznie pouczona o modlitwie i świadoma ogromnej miłości Boga względem niej, grzesznej. Było to doświadczenie duchowe, którego nie mogła wyrazić słowami (por. Vita mirabile, 4r). To właśnie przy tej okazji ukazał się jej cierpiący Jezus, niosący krzyż, jak jest to często przedstawiane w ikonografii świętej. Kilka dni później wróciła do księdza, by w końcu dokonać dobrej spowiedzi. Tutaj zaczęło się owo „życie oczyszczenia”, które przez długi czas było przyczyną jej stałego bólu za popełnione grzechy i pobudziło do przyjmowania pokuty i ofiar, aby ukazać Bogu swoją miłość. Na tej drodze Katarzyna coraz bardziej przybliżała się do Pana, aż do wejścia w to, co nazywa się „życiem zjednoczenia”, to znaczy relacji wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem. W Vita mirabile napisano, że jej dusza była prowadzona i pouczana wewnętrznie jedynie słodką miłością Boga, który dawał jej wszystko, czego potrzebowała. Katarzyna oddała się niemal całkowicie w ręce Pana, aby żyć przez około dwadzieścia pięć lat - jak pisze - „bez pośrednictwa jakiegokolwiek stworzenia, żyć pouczana i rządzona przez samego Boga”(Vita mirabile, 117r-118r), karmiąc się nade wszystko nieustanną modlitwą i Komunią Świętą przyjmowaną każdego dnia, co w jej czasach nie było powszechne. Dopiero wiele lat później Pan dał jej kapłana, który zatroszczył się o jej duszę. Katarzyna zawsze niechętnie zwierzała się i wyrażała doświadczenie swej mistycznej komunii z Bogiem, przede wszystkim ze względu na głęboką pokorę, jaką doświadczała w obliczu łask Pana. Jedynie perspektywa uwielbienia i możliwości pomagania w rozwoju duchowym innych ludzi pobudziła ją, aby powiedzieć innym, co się w niej wydarzyło, począwszy od chwili nawrócenia, które było jej doświadczeniem pierwotnym i podstawowym. Miejscem jej wstąpienia na szczyty mistyki był szpital Pammatone, największy kompleks szpitalny w Genui, którego była dyrektorką i inspiratorką. Tak więc Katarzyna żyła życiem w pełni czynnym, pomimo owej głębi swego życia duchowego. W Pammatone utworzyła się wokół niej grupa zwolenników, uczniów i współpracowników, zafascynowanych jej życiem wiary oraz miłością. Sam jej małżonek Giuliano Adorno, został nim na tyle pozyskany, że porzucił rozpustne życie, aby stać się tercjarzem franciszkańskim, przenieść do szpitala, i pomagać swej żonie. Zaangażowanie Katarzyny w opiekę nad chorymi trwało aż do końca jej ziemskiej pielgrzymki, 15 września 1510 r. Od nawrócenia do śmierci nie było wydarzeń nadzwyczajnych, ale dwa elementy charakteryzują całe jej życie: z jednej strony doświadczenie mistyczne, to znaczy głębokie zjednoczenie z Bogiem, odczuwane jako unia oblubieńcza, a z drugiej opieka nad chorymi, organizowanie szpitala, służba bliźniemu, zwłaszcza najbardziej potrzebującym i opuszczonym. Te dwa bieguny - Bóg i bliźni wypełniają całkowicie jej życie, praktycznie spędzone w obrębie szpitalnych murów. Drodzy przyjaciele, nigdy nie wolno nam zapominać, że im bardziej miłujemy Boga i trwamy w modlitwie, tym bardziej potrafimy prawdziwie kochać otaczające nas osoby, ponieważ będziemy zdolni do dostrzeżenia w każdej osobie oblicza Pana, który kocha bezgranicznie, nie czyniąc różnic. Mistyka nie tworzy dystansu wobec bliźniego, nie tworzy życia abstrakcyjnego, lecz raczej przybliża do drugiego człowieka ponieważ zaczyna się postrzegać świat oczyma i sercem Boga. Myśl Katarzyny o czyśćcu, ze względu na którą jest ona szczególnie znana, jest skondensowana w ostatnich dwóch częściach cytowanej księgi: „Traktat o czyśćcu” i „Dialogu między duszą a ciałem”. Ważne, aby zauważyć, że Katarzyna w swym doświadczeniu mistycznym nie ma nigdy szczególnych objawień o czyśćcu czy też doznających tam oczyszczenia duszach. Jednakże w pismach inspirowanych naszą Świętą jest to element centralny, a sposób jego opisania ma cechy oryginalne, na tle swej epoki. Pierwszy rys indywidualny dotyczy „miejsca” oczyszczenia dusz. W jej czasach przedstawiano go głównie odwołując się do obrazów związanych z przestrzenią: sądzono, że istnieje pewna przestrzeń, gdzie miałby się znajdować czyściec. U Katarzyny jednak czyściec nie jest przedstawiony jako element krajobrazu wnętrzności ziemi: jest to ogień nie zewnętrzny, ale wewnętrzny. Czyściec jest ogniem wewnętrznym. Święta mówi o drodze oczyszczenia duszy ku pełnej komunii z Bogiem, wychodząc od swojego doświadczenia głębokiego bólu z powodu popełnionych grzechów, w porównaniu z nieskończoną miłością Boga (por. Vita mirabile, 171v). Słyszeliśmy, że w czasie nawrócenia Katarzyna nagle odczuwa dobroć Boga, nieskończoną odległość swego życia od tej dobroci oraz palący ogień w swym wnętrzu. To jest ten ogień, który oczyszcza, jest to wewnętrzny ogień czyśćca. Także i tu jest rys oryginalny w porównaniu z myślą tamtej epoki. W istocie nie wychodzi się od zaświatów, aby powiedzieć o mękach czyśćcowych - jak to było w zwyczaju w tym czasie, a być może jeszcze dziś - aby następnie wskazać drogę do oczyszczenia i nawrócenia. Nasza Święta wychodzi od własnego doświadczenia życia wewnętrznego na drodze ku wieczności. Dusza - mówi Katarzyna - przedstawia się Bogu jako nadal związana pragnieniami i cierpieniami wynikającymi z grzechu, a to uniemożliwia jej, aby cieszyła się uszczęśliwiającą wizją Boga. Katarzyna stwierdza, że Bóg jest tak święty i czysty, że dusza zbrukana grzechem nie może się znaleźć w obecności Bożego majestatu (por. Vita mirabile, 177r). Także i my czujemy, jak bardzo jesteśmy oddaleni, jak bardzo jesteśmy pełni tak wielu rzeczy, które uniemożliwiają nam widzenie Boga. Dusza jest świadoma ogromnej miłości i doskonałej sprawiedliwości Boga, i w konsekwencji cierpi, że nie odpowiedziała w sposób prawidłowy i doskonały na tę miłość, a właśnie sama miłość wobec Boga staje się tym samym płomieniem, sama miłość oczyszcza z rdzy grzechu. U Katarzyny można dostrzec obecność źródeł teologicznych i mistycznych, z których zazwyczaj czerpano w owym czasie. W szczególności odnajdujemy typowy obraz zaczerpnięty od Dionizego Areopagity, to jest złotą nić, łączącą serce człowieka z samym Bogiem. Kiedy Bóg oczyścił człowieka, wiąże go cieniutką złotą nicią, jaką jest Jego miłość, i pociąga go ku sobie uczuciem tak silnym, że człowiek staje się „pokonanym, zwyciężonym, pozbawionym siebie”. W ten sposób serce człowieka jest opanowane przez miłość Boga, która staje się jedynym przewodnikiem, jedynym poruszycielem jego egzystencji (por. Vita mirabilis, 246 rv). Owa sytuacja wyniesienia ku Bogu i powierzenia się Jego woli, wyrażona obrazem nici, jest używana przez Katarzynę, aby wyrazić działanie światła Bożego na dusze w czyśćcu, światła, które je oczyszcza i unosi do wspaniałości promienistego blasku Bożego (por. Vita mirabilis, 179r). Drodzy przyjaciele! Święci w swoim doświadczeniu zjednoczenia z Bogiem, osiągają tak głębokie „poznanie” Bożych tajemnic, w którym nawzajem przenikają się miłość i poznanie, że stanowią pomoc dla teologów w ich wysiłkach badawczych, intellectus fidei rozumienia tajemnic wiary, rzeczywistego zgłębienia tajemnic, na przykład, czym jest czyściec. Poprzez swe życie święta Katarzyna poucza nas, że im bardziej kochamy Boga i wchodzimy w zażyłość z Nim na modlitwie, to tym bardziej pozwala się On poznawać i rozpala nasze serca swoją miłością. Pisząc o czyśćcu, Święta przypomina nam podstawową prawdę wiary, która staje się dla nas zachętą do modlitwy za zmarłych, aby mogli oni osiągnąć uszczęśliwiającą wizję Boga w komunii świętych (por. Katechizm Kościoła Katolickiego, 1032). Pokorna, wierna i wielkoduszna służba, jaką Święta zaoferowała przez całe życie w szpitalu Pammatone, to jasny przykład miłości dla wszystkich i szczególna zachęta dla kobiet, które wnoszą fundamentalny wkład na rzecz społeczeństwa i Kościoła, wraz ze swą cenną pracą, ubogaconą przez ich wrażliwość i poświęcenie się dla najbiedniejszych i najbardziej potrzebujących. Dziękuję. Tłum. st (KAI)/Watykan