Murowana bazylika katedralna w Płocku, nosząca wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, była największą w Polsce budowlą romańską (XII w.), a po pożarze i odbudowie przez włoskich architektów, największą na północ od Alp renesansową świątynią (XVI w.). Została wzniesiona w latach 1130-1144, z inicjatywy biskupa płockiego Aleksandra z Malonne (dzisiejsza Belgia).

Romańską katedrę wzniesiono z cegły i granitu. Była to trzynawowa bazylika z oddzielnym wejściem do każdej nawy, zakończona prezbiterium. Do głównego wejścia prowadziły wykonane w ludwisarni w Magdeburgu romańskie, dwuskrzydłowe drzwi, ozdobione płaskorzeźbami z obrazami z Biblii - Drzwi Płockie, czyli Porta Fidei (z łac. Podwoje Wiary). W XIII w. w niewyjaśnionych bliżej okolicznościach trafiły do Nowogrodu Wielkiego na Rusi - prawdopodobnie jako łup wojenny z 1262 r., gdy Płock najechali Litwini i Prusowie. W latach 1971-1981 pracownie konserwacji zabytków w Szczecinie i Warszawie wykonały kopie oryginalnych Drzwi Płockich, na których „napisana” jest cała historia zbawienia. Przez kolejne stulecia płockiej katedry nie ominęły pożary, rabunki i zniszczenia spowodowane napadami Prusów i Litwinów. Budowla była wielokrotnie odbudowywana, co zmieniało jej wygląd. Obecnie dominują dwa style - gotyk i renesans. W 1903 r. zakończył się gruntowny remont obiektu, ponieważ na murach pojawiły się rysy w wyniku ruchów tektonicznych i podmywania przez wody gruntowe. Rekonsekracji bazyliki po remoncie dokonał w 1903 roku biskup płocki Jerzy Szembek. W 1910 r. papież Pius X wyniósł ją do godności bazyliki mniejszej.

„Serce” katedry stanowi Kaplica Królewska W 1972 r. podczas remontu kaplicy pod kryptą znaleziono resztki szkieletów 17 zmarłych w różnym wieku i czasie osób. Zostały one poddane licznym gruntownym badaniom. Udało się zweryfikować i zidentyfikować kości obu władców Polski - Władysława I Hermana i Bolesława III Krzywoustego oraz innych Piastów.

W 1975 r. pochowano w drewnianej trumnie, w krypcie pod posadzką, szczątki 15 książąt mazowieckich (w tym jednej kobiety, księżniczki litewskiej Gaudemundy - Zofii, żony Bolesława III). Natomiast kości monarchów: Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego złożono do sarkofagu w Kaplicy Królewskiej w dwóch trumnach z oksydowanego brązu, oznaczonych imionami władców oraz ozdobionymi emblematami królewskimi.

W latach 1904-1914 i w okresie międzywojennym polichromię we wnętrzu świątyni wykonał prof. Władysław Drapiewski ze współpracownikami. Podczas II wojny światowej bazylika została zbombardowana, a wojska niemieckie zamieniły ją w stajnię i składnicę zboża, zrabowano też dzwony i kosztowności, zniszczono ołtarze. W 1947 r. rozpoczęła się rekonstrukcja kościoła. Obecnie bazylika katedralna płocka jest zaliczana do zabytków architektonicznych I klasy, czyli reprezentacyjnych w skali krajowej.

Płocka bazylika katedralna jest otwarta dla zwiedzających przez cały dzień (poza Mszami św.) Wstęp do tej zabytkowej świątyni jest bezpłatny. Grupy powinny wcześniej zgłosić swoją obecność.

Świątynia usytuowana jest na Wzgórzu Tumskim, które w 2018 r. wpisane zostało na prestiżową listę Pomników Historii. Wzgórze obejmuje w jednym miejscu, oprócz katedry, także relikty zamku, budynek Muzeum Diecezjalnego, sąd biskupi, plebanię katedralną i ogród. Wieże katedralne umieszczono w herbie miasta i wraz z wieżami zamkowymi stanowią najbardziej rozpoznawalny punkt Płocka. Położone nad Wisłą wzgórze najbardziej okazale prezentuje się od lewobrzeżnego osiedla Radziwie.