Sojusznicy umyli ręce

Wieczorem 16 września 1939 r. w ewakuowanym z Warszawy na Wschód sztabie naczelnego wodza marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego nastąpiło odprężenie. Po raz pierwszy od ponad dwóch tygodni! Najgorsze już za nami: udało się zrealizować plan minimum – wytrwać przez 16 dni! Teraz – zgodnie z umową sojuszniczą – armie Francji i Wielkiej Brytanii miały zaatakować Niemców.

Grający va banque Niemcy pozostawili na granicy z Francją niewielkie siły. Teraz w pośpiechu powinni zacząć przewozić dywizje na front zachodni, a odciążenie pozwoliłoby Polakom na przegrupowanie i rozpoczęcie kontrofensywy – myślano w obleganej przez Wehrmacht Warszawie. Tak się jednak nie stało. Francuzi i Brytyjczycy umyli ręce, nie ruszyli się z miejsc. Ruszyła natomiast armia sowiecka, która następnego dnia zaatakowała Polskę.

Narada na zamku

Klamka zapadła najpewniej 8 stycznia 1939 r., gdy prezydent Ignacy Mościcki zwołał na Zamku Królewskim w Warszawie naradę. Byli marszałek Rydz-Śmigły, premier Felicjan Sławoj-Składkowski, wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski i Józef Beck, szef dyplomacji, odnieśli się do niemieckich żądań na zgodę na włączenie Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy i budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej przez Pomorze.

Reklama

Ustalono, że „Jeśli Niemcy podtrzymywać będą nacisk w sprawach dla nich drugorzędnych, jak Gdańsk i autostrada, to nie można mieć złudzeń, że grozi nam (Polsce) konflikt w wielkim stylu, a te obiekty są tylko pretekstem; wobec tego chwiejne stanowisko z naszej strony prowadziłoby nas na równię pochyłą, kończącą się utratą niezależności i rolą wasala Niemiec”.

Decydując się na odpowiedź odmowną, Polska nie była bez szans w konfrontacji z państwem Adolfa Hitlera. Miała przecież przyjaciół..., którzy umacniali ją w postawie oporu wobec Niemiec.

Brytyjska gra

To umacnianie miało odegrać ważą rolę w zobowiązaniach Francji i Wielkiej Brytanii wobec Polski. Nasza decyzja o podjęciu walki z Rzeszą dawała zachodnim mocarstwom gwarancje, że Hitler nie uderzy całością sił na Francję. Dawało to możliwość szybkiego pokonania agresora.

Reklama

Takie intencje mogły przyświecać Brytyjczykom, gdy 31 marca 1939 r. złożyli Polsce gwarancje niepodległości. Polska miała przyjąć na siebie pierwsze, najpotężniejsze uderzenie III Rzeszy. Wiele wskazuje na to, że aż do tego momentu Hitler planował zaatakowanie w pierwszej kolejności Francji. Brytyjska gra udała się: Polska podpisała z Wielką Brytanią 6 kwietnia 1939 r. układ sojuszniczy. Niemcy mogli się teraz obawiać walki na dwa fronty. Bardziej prawdopodobne było to, że Polska rzuci się na pomoc sojusznikom, niż to, że sojusznicy wspomogą zaatakowaną Polskę. 11 kwietnia Hitler zmienił kolejność planowanego ataku: wydał dyrektywę o przygotowaniu planu napaści na Polskę.

Pomocy nie udzielą

Gdy 16 września w ewakuowanym z Warszawy sztabie naczelnego wodza odprężano się szampanem – z okazji zrealizowania planu minimum– nikt nie wiedział o francusko-brytyjskich ustaleniach, które podjęto kilka dni wcześniej w Abbeville. Premierzy obu państw – Eduard Daladier i Neville Chamberlain – choć losy wojny obronnej Polski z Niemcami nie były rozstrzygnięte – postanowili, że pomocy Warszawie nie udzielą.

– Jest rzeczą jasną, że sojusznicy nie mogą uczynić tego, co mogłoby zapobiec opanowaniu Polski – miał powiedzieć Chamberlain. A gdyby Polska zdołała utrzymać się dłużej, niż to pierwotnie zakładano? – Zaoszczędzi to jedynie więcej drogocennego czasu Francji i Wielkiej Brytanii na przygotowania i przeszkodzi Niemcom w przerzuceniu swych sił z frontu wschodniego na zachodni – oceniał francuski głównodowodzący gen. Maurice a Gamelin. Przypieczętowało to los Polski.

Bezczynne dywizje

Polscy historycy są zgodni, a niektórzy nie przebierają w słowach. Decyzja z Abbeville była zbrodniczo głupia i nie da się usprawiedliwić. – Gdyby Francuzi natarli, Niemcy mogli im przeciwstawić tylko pozory obrony – mówił potem feldmarszałek Wilhelm Keitel, dowódca Wehrmachtu. – Rzesza uniknęła katastrofy dzięki bezczynności 110 dywizji francuskich, które nie natarły na 23 dywizje niemieckie – ocenił gen. Alfred Jodl, jeden z najwyższych oficerów niemieckich sił zbrojnych.

„Ten nieszczery, wręcz kłamliwy, nie liczący się z jakimikolwiek zobowiązaniami stosunek władz politycznych i wojskowych Francji i Anglii we wrześniu do Polski – może być nazwany jednym tylko, wystarczająco precyzyjnym terminem; była to felonia – zdrada sojusznika na polu walki” – pisał Leszek Moczulski, historyk Września`39. Zdrada to główna przyczyna klęski wrześniowej. Ale są też inne.

Ojcowie niepodległości

Uczestnicy wspomnianej narady na Zamku Królewskim – Rydz-Śmigły, Sławoj-Składkowski, Kwiatkowski i Beck, jak wielu innych przedstawicieli elit państwowych, aktywnych przed i po wrześniu 1939 r., mieli za sobą chlubną przeszłość pionierów II Rzeczypospolitej, żołnierzy Legionów, POW, uczestników wojny polsko-bolszewickiej. Przyczynili się – bez dwóch zdań – do odzyskania niepodległości i tak ich też – jako ojców naszej niepodległości– postrzegano.

Gorzej z oceną ich późniejszych działań. Dowódcy, którzy świetnie dowodzili w wojnie polsko-bolszewickiej, nie idąc z duchem czasu, oparci na starych schematach dowodzenia oraz prowadzenia wojny byli skazani na klęskę. Ich dziełem były błędne założenia planu strategicznego, który objawiał się nadmiernym oczekiwaniem na wsparcie sojuszników. Nie wykorzystano potencjału wojska, które miało potężne wsparcie w postaci rezerw, brakiem kompletnego przygotowania potężnych punktów umocnień, na których mogła się oprzeć zaciekła obrona.

Bezpośrednia odpowiedzialność za nieprzygotowanie kraju do obrony spada na marszałka Rydza-Śmigłego. Jedną z najważniejszych przyczyn klęski była słabość potencjału wojennego, złe wyposażenie i zacofanie techniczne armii. U podstaw takiego stanu leżało z kolei rażące zacofanie ekonomiczne kraju, które nękało nas w zasadzie od momentu odzyskania niepodległości w 1918 r.

Do walki z doskonale wyposażoną, zmechanizowaną i prawie dwukrotnie większą armią niemiecką stanęło słabe, nie do końca przygotowane wojsko polskie. Opóźnienie mobilizacji powszechnej na żądanie Francji i Anglii spowodowało, że zdołano zmobilizować tylko trzy czwarte planowanych sił polskich. Reszta żołnierzy i dowódców nie zdążyła dotrzeć do swoich jednostek.

Kapitulacja Warszawy

Decyzję o kapitulacji Warszawy podjęto 26 września 1939 r. podczas posiedzenia rady wojennej z udziałem dowódców i przedstawicieli Wydziału Wykonawczego Rady Obrony Stolicy. Obradom przewodniczył dowódca Armii „Warszawa” gen. Juliusz Rómmel, bohaterski dowódca w największej bitwie konnicy w wojnie polsko-bolszewickiej, pod Komarowem.

Przeważyła ocena, że brak jest jakichkolwiek perspektyw na osiągnięcie sukcesu. Ludność cywilna znajdowała się w bardzo ciężkim położeniu. Straty ludności cywilnej wynosiły ok. 19 tys. zabitych i 59 tys. rannych, wojska zaś 2 tys. zabitych. Niemcy zniszczyli 10 proc. miasta. Postanowiono zaprzestać walk i wszcząć rozmowy z Niemcami.

Kapitulacja została podpisana w autobusie, na terenie fabryki „Skoda” na Rakowcu. Dowództwo niemieckie gwarantowało zwolnienie do domu wszystkich szeregowych broniących Warszawy, natomiast oficerowie o końcu 20 lat wyszarpanej niepodległości mogli myśleć w niewoli.

Tak dwunastoletni Antek Depczyński, harcerz, późniejszy nauczyciel i animator kultury, wspominał odzyskanie niepodległości przez Polskę. Jednak jego rodzinne miasto, Chełmża, musiało jeszcze poczekać na powrót do Macierzy. Nie obyło się przy tym bez tragicznych wydarzeń.

Zupa ze śniegu

Lata poprzedzające Wielką Wojnę oraz sam jej czas nie był dla chełmżan szczęśliwy. Urokliwe miasteczko, położone tuż nad jeziorem, z wieżą katedry – pierwszej siedziby diecezji chełmińskiej – wystrzelającą ponad kamienice, doświadczyło ogromnej biedy. Wiosną 1918 r. okolica cierpiała z powodu przedłużającej się suszy, u schyłku tegoż roku miasto zaatakowała grypa hiszpanka. Mężczyzn wcielano do pruskiej armii, cukrownia – jedyny działający wówczas zakład – nie była w stanie dać pracy wszystkim osobom z miasta i okolic. Już od Wielkanocy 1915 r. reglamentowano chleb, mięso, artykuły pierwszej potrzeby. Mieszkańcy Chełmży wysyłali na ten temat do Gazety Toruńskiej ironiczne wierszyki, na przykład o zupie ze śniegu albo o składzie chleba „kartkowego”. Jednak wcale nie było im do śmiechu, o czym świadczą rozruchy z 14 i 15 maja 1917 r. Na ulice wyszły kobiety, a nie uzyskawszy od burmistrza, Wilhelma Hartwicha, realnej pomocy, zdemolowały sklepy.

Mamy teraz Polskę i będziemy mówić po polsku!

Napięcie

Mimo wojennej biedy polskie rodziny abonowały Gazetę Grudziądzką wydawaną przez Wiktora Kulerskiego. Dzieci buntowały się na mówienie po niemiecku w szkole (zresztą po wyjściu ze szkoły szły do polskich stowarzyszeń, w których uczyły się czytać i pisać w ojczystym języku, a po listopadzie 1918 r. odpowiadały nauczycielom: „Mamy teraz Polskę i będziemy mówić po polsku”). W kształtowaniu postaw patriotycznych wspierał parafian młody wikariusz ks. Józef Wrycza, zakładając m.in. tajne Towarzystwo Młodzieży Polskiej, którego celem było nie tylko wyrobienie w młodych poczucia godności narodowej, ale i przysposobienie wojskowo-obronne.

Na przełomie 1918 i 1919 r. toczy się zwycięskie powstanie wielkopolskie. Część Wielkopolski przechodzi z rządów pruskich pod rządy polskie. 6 stycznia powstańcy zdobywają Inowrocław i kierują się w stronę Gniewkowa, z którego do Chełmży jest zaledwie 40 km. Większość mieszkańców miasteczka to Polacy – władze niemieckie słusznie czują się zaniepokojone. Pod koniec stycznia do Chełmży zostaje skierowany 300-osobowy oddział Grenzschutzu pod dowództwem Gerharda Rossbacha. Ów energiczny porucznik ma złą sławę – to właśnie jego oddziały zajęły Wąbrzeźno i Brodnicę.

Powstanie chełmżyńskie

28 stycznia 1919 r. por. Rossbach zajeżdża samochodem pod chełmżyński ratusz, a jego oddziały zatrzymują się kilka kilometrów przed miastem, na wysokości Pluskowęs. Żąda od urzędników zgromadzonych w sali posiedzeń, by wydali mu miasto. Zarówno Polacy, jak i Niemcy przekonują go, że nie ma takiej potrzeby, w mieście panuje spokój (rzeczywiście, jak później wspominał w swoich pamiętnikach, kiedy wjeżdżał do miasta, było niezwykle cicho). Tymczasem na zewnątrz pada strzał. Rossbach wybiega, widząc, że żołnierze, z którymi przyjechał, są rozbrajani przez mieszkańców miasta, a samochód otoczony. Zirytowany, przeklinając, przepycha się przez tłum, otrzymując od zgromadzonych sporo kuksańców. Według innych źródeł zamknięto go w ratuszowej piwnicy, skąd uciekł na zewnątrz – tak czy inaczej, upokorzony wraca do swojego oddziału, poprzysięgając zemstę. Wojsko pruskie jest już na wysokości Kuchni, niecałe 3 km od centrum miasteczka. Do Rossbacha przyjeżdża delegacja polsko-niemiecka, próbując go uspokoić, ale nie udaje im się nic wskórać. Krótko potem za pomocą cywilnego posłańca na rowerze przekazuje on ultimatum, że do godz. 14 mają oddać wszelką zgromadzoną przez mieszkańców broń, w przeciwnym razie grozi ostrzałem artyleryjskim.

W tym czasie trwa mobilizacja polskich oddziałów. Na zwiady wyjeżdża odkrytym samochodem zarekwirowanym Rossbachowi patrol pod dowództwem Mieczysława Sawickiego, który zaczyna ostrzeliwać Niemców. W starciu ginie kierowca, zaledwie 27-letni żołnierz, Jan Szczypiorski. Mimo początkowego zaskoczenia Prusaków, zaatakowanych z dwóch stron, setka polskich obrońców miasta ponosi klęskę. Po godz. 15 Prusacy wkraczają do Chełmży, wydając kilka salw z armat (jeden z pocisków trafia w szpital) i gęsto strzelając w powietrze. Z rąk Grenzschutzu tego dnia ginie łącznie siedmiu Polaków – w tym przypadkowo przechodzący w okolicach dworca murarz Franciszek Rosiński, 19-letnia służąca Weronika Żurawska i dwoje dzieci. Miasto zamiera. Na wylotach ulic ustawiono karabiny maszynowe, rozpoczęły się masowe aresztowania i represje, wielu młodych ucieka na tereny już wyzwolonej Polski. Ks. Wrycza zostaje postawiony przed sądem wojskowym i skazany na śmierć. Uwięziony w cytadeli grudziądzkiej, wraz z 13 obywatelami miasta oczekuje na wykonanie wyroku.

Podczas powstania chełmżyńskiego zginęło 7 osób.

Jednak nie zginęła

Żołnierze Grenzschutzu zajmują budynek Katolickiej Szkoły Chłopców, demolując wszystko – wrogami okazują się nawet krzesła i mapy. Poprzez agresję, znieważanie polskich symboli narodowych, prowokacyjne ćwiczenia wojskowe na cmentarzu czy godzinę policyjną demonstrują w gruncie rzeczy swoją bezsilność. 28 czerwca 1919 r. zostaje podpisany traktat wersalski, kończący I wojnę światową. Udaje się wybronić ks. Wryczę, który w lipcu wychodzi z więzienia. Co prawda w okupowanym mieście obowiązuje zakaz zgromadzeń, ale w drodze na plebanię ks. Józef wciąż spotyka ludzi, którzy w zawiniętych gazetach kryją kwiaty, a na wikariatce czeka już pełno chełmżan, którzy witają go jak bohatera.

Druga połowa 1919 r., mimo uprzykrzających zachowań Grenzschutzu, to oczekiwanie na przejście pod panowanie polskie. Powstaje straż obywatelska. W najgłębszej tajemnicy mieszkańcy Chełmży przygotowują sztandary, flagi, uczą się pieśni, a nawet zbierają zapasy, by przyjąć polskie wojsko godnym poczęstunkiem. We wtorek 20 stycznia 1920 r. oddziały Grenzschutzu opuszczają miasto. Chełmża szybko przystraja się w barwy narodowe, by wreszcie 21 stycznia o godz. 6.30 powitać oddziały polskie pod dowództwem por. Waldemara Eignera śpiewem „Jeszcze Polska nie zginęła”. Ku wielkiej radości mieszkańców wraz z żołnierzami przybywa ich kapelan – ks. Józef Wrycza, który niebawem w Pucku podczas zaślubin Polski z morzem wygłosi płomienne kazanie.