„Jeśli masz wachtę wtedy, dają ci do dyspozycji jakieś 20 min, aby uczynić zadość tradycji” – Piotr Wilinger, etatowy marynarz z Bielska-Białej.

„To, czy Wigilię na statku będzie się dobrze, czy źle wspominać, zależy od umiejętności kucharza. Raz miałem sposobność płynąć z kucharzem pół-Grekiem, pół-Arabem. W jego wykonaniu zestaw obiadowy był niezbyt zróżnicowany: jednego dnia gulasz z makaronem, drugiego gulasz z ziemniakami, a trzeciego gulasz z ryżem. Do tego dochodziła zupa z rybich głów, kompletnie niejadalna. Ten gość był wyjątkowo zaskoczony, gdy pokazaliśmy mu, że mięso wieprzowe można ubić i usmażyć w panierce. O tradycyjnej wigilijnej wieczerzy przy takim kucharzu można było tylko pomarzyć. Zresztą to był grecki statek i tutaj liczyły się święta prawosławne. Jednak i one kulinarnie były wielkim niewypałem.

Wigilia na morzu nigdy nie jest przewidywalna. Jeśli masz wachtę, wtedy dają ci do dyspozycji jakieś 20 min, aby uczynić zadość tradycji. Pamiętam, że w czasach, gdy nie było telefonów satelitarnych, po wieczerzy wigilijnej cała załoga łączyła się ze swoją rodziną, korzystając z radiostacji przybrzeżnych. Będąc np. u wybrzeży Brazylii nawiązywało się kontakt, dajmy na to, z radiostacją w Szczecinie i przez nią łączono się z najbliższymi. Raz zdarzyło się, że Szczecin wybrał nie ten nr stacjonarny, co trzeba i marynarz przez 20 min rozmawiał z żoną swego kolegi. Po standardowych pytaniach – jak się czują dzieci, co słychać w kraju – na koniec chciał się dowiedzieć, jak spisuje się ich nowo nabyty pies. – O, co ci chodzi. Przecież my nigdy nie mieliśmy psa – dało się słyszeć w słuchawce.

„Łamanie rozpoczyna najstarszy z rodu” – Oleg Bielewskij z ukraińskiego Jenakijewa w Donbasie.

„Wzbrannoj Wojewodie pobieditielnaja, jako izbawlszesia ot złych, błahodarstwiennaja wospisujem”, czyli „Tobie, walecznej Hetmance, my słudzy Twoi wybawieni od złego, zwycięskie i dziękczynne pieśni układamy”. Tak brzmią pierwsze wersy Kondakionu Bogarodzicy. W Wigilię odmawiamy wszystkie modlitwy z naszego modlitewnika, a po ich zakończeniu dzielimy się prosforą, wypieczonym kwaśnym chlebem. Według tradycji jej łamanie rozpoczyna najstarszy z rodu. Później następuje składanie życzeń i wieczerza, na której nie może zabraknąć czerwonego barszczu i kutii. 12 potraw na stole jednak nie mamy. Zgodnie z kalendarzem juliańskim, jaki mamy w cerkwi, Wigilię nie obchodzimy 24 grudnia, ale 6 stycznia.

„Za coś takiego można było iść do więzienia” – Zofia Lamers, organizatorka recytacji patriotycznych, działaczka Klubu Inteligencji Katolickiej.

„To była moja pierwsza Wigilia bez ojca. Był grudzień 1939 r. Niemcy pozwolili nam wrócić do wilii, w której mieszkaliśmy przed wojną. Do dyspozycji oddali nam jeden pokój i kuchnię. Pozostałe 4 zatrzymali dla siebie. Zrobili w nich sztab. Miałam wtedy 7, a moje siostry 13 i 16 lat. Mama stanęła „na głowie”, żeby przygotować wieczerzę. Jej skromna emerytura nie wystarczała na zakup podstawowych produktów spożywczych. Często głodowałyśmy. Ale w Wigilię, jakimś cudem, udało się jej przyrządzić takie ziemniaczane jedzenie.

Gdy moja mama i siostry zaczęły śpiewać kolędy, zaniosłam się łzami. Strasznie tęskniłam za tatą, który – jak się później dowiedziałam – stał się ofiarą czystek sowieckich dokonanych na polskich oficerach w Katyniu, Starobielsku i Ostaszkowie. Kiedy za ścianą oficerowie zaczęli śpiewać „Stille nacht” (Cicha noc), łzy zaczęły mi kapać jeszcze mocniej. To byli Austriacy, nawet życzliwie do nas nastawieni. Na święta dostałyśmy od nich choinkę. Racjami żywnościowymi się jednak nie dzielili. Pamiętam, jak na Boże Narodzenie przyszedł do nich Żyd ze swoją córeczką. Dziewczynka recytowała im po niemiecku fragment z Księgi Ezechiela o kościach, które na powrót ożyją.

Do willi, która usytuowana była na terenie szkoły, wróciłyśmy po trzech miesiącach wygnania. Wyrzucono nas z niej 9 września, bo cały teren przeznaczono na wojskowe koszary. Przez ten czas mieszkałyśmy kątem u znajomych. Gdy pozwolono nam na powrót do domu, musiałyśmy dostosować się do nowych warunków, np. trzeba się było meldować strażnikowi, który miał wartę. To wyglądało niczym areszt domowy. Pamiętam, jak kilka dni przed Wigilią wpadli do nas gestapowcy z psem, bo szukali taty. Pies węszył pod łóżkiem, aby sprawdzić, czy nie ma tam jakiejś kryjówki. Pasterka była wtedy odwołana, bo zaraz po zajęciu Rzeszowa Niemcy ogłosili godzinę policyjną. Do kościoła trzeba było nadłożyć prawie 3 km, bo część miasta, przez którą wiodła do niego najkrótsza droga, została wcielona do getta. W święta Bożego Narodzenia nikt nie śpiewał „Boże coś Polskę”. Za coś takiego można było trafić do więzienia.

„Dziadek brał łyżkę kutii i, niczym murarz-tynkarz, rzucał jej zawartość na sufit” – Józef Argasiński, repatriant z kresowego Wicynia (obecnie Ukraina).

„Tuż przed wieczerzą wigilijną do chałupy przynoszono świeżą słomę, tzw. dziaduch. Moszczono ją po całym klepisku. To sprawiało, że w jednej chwili zmieniała się cała aura. Nieprzyjemne zapachy ustępowały miejsca zapachom stodoły i pola. Na dodatek słoma stanowiła świetną izolację od zimnego klepiska. Dzieci uwielbiały w niej baraszkować, gubiąc przy tym orzechy, którymi je częstowano. Dorosłym też zdarzyło się upuścić coś w słomę, stąd też tak ważne było jej przetrząsanie, gdy po kilku dniach wyrzucano ją z izby. Wtedy oprócz orzechów znajdowano np. tak przydatne przedmioty jak drewniane łyżki. Oprócz „dziaducha” do chałupy wędrował snop żyta (chłop) i pszenicy (baby). Obydwa snopy były rznięte sierpem, a nie kosą, przez co miały równo ułożoną stopę.

Wigilijna wieczerza miała bardzo rytualny charakter, zbliżony wręcz do aktu religijnego. Poprzedzała ją bardzo długa modlitwa, którą odmawialiśmy na klęcząco. Dla młodszych sygnałem do przyjęcia postawy stojącej było podniesienia się z klęczek nestora rodu. On też dzielił opłatek między zebranymi. Wszystkie potrawy, jakie jedliśmy, pochodziły z własnej uprawy lub z tego, co udało się zebrać. Był więc barszcz czerwony, zupa grzybowa, kompot z suszonych śliwek i gruszek oraz kutia, w której królowała pszenica łuszczona, miód, mak i migdały. Ryb wcale nie podawano. Kutia była podstawową potrawą, od której rozpoczynało się wieczerzę, a nie deserem. Na dodatek to za jej sprawą wróżono, czy nadchodzący rok będzie urodzajny, czy też nie. Wyglądało to tak, że dziadek brał łyżkę kutii i, niczym murarz-tynkarz, rzucał jej zawartość na sufit. Jeśli pszenica obficie oblepiała sufit, znaczyło to, że urodzaj będzie jak trzeba. A że dziadek miał własną pasiekę, kutia była zdrowo nasączona miodem, więc nad głowami wyraźnie było widać, że błogosławieństwa nowo narodzonej Dzieciny nam nie zabraknie. Oprócz kutii z sufitu zwisała również mała choinka udekorowana piernikami, aniołkami w sukienkach z bibuły czy orzechami. Wycinano ją z lasu, którego właścicielem był dziedzic, ale nikt nie robił z tego problemu.

Po zakończonej kolacji gospodarz brał do ręki siekierkę i wychodził do sadu. Stawał przed drzewem pestkowym: wiśnią, czereśnią, śliwą, takim, które słabo rodziło, przemawiał do niego i w jego korze robił dość obszerną ranę. Drzewo dostawało ultimatum: albo będzie owocować, albo zostanie wycięte. To okorowywanie bardzo często przynosiło żądane rezultaty. Dotyczyło to szczególnie tych drzew, które miały za dobre warunki bytowe i cały swój impet wzrostu wkładały w liście.

Po sutej kolacji i kolędowaniu zmęczeni ludzie kładli się pokotem wokół skrzyni, na której wieczerzali – stołów nie było – i zasypiali. Nikt się nie przebierał, bo trzeba było jeszcze iść na Pasterkę.

W samym kościele też wiele się działo. Wykorzystując panujący wtedy tłok, kawalerowie przyszywali nićmi stojące obok siebie osoby. Proszę sobie wyobrazić, jakie zamieszanie się robiło, gdy ktoś – usiłując klęknąć – pociągał na siebie drugą osobę.

Nieodłącznym elementem świąt byli też kolędnicy. Obchodzili oni chałupy już po wieczerzy wigilijnej. Dla tych, co się nie postarali, wujna (żona wujka) piekła bułki z nadzieniem cebulowym. Ci porządni obdarowywani zostawali jajkami, orzechami czy jabłkami. Do tego dochodziła rywalizacja naszych chórów: męskiego i żeńskiego. Każdy z nich za punkt honoru stawiał sobie zebranie jak najwięcej pieniędzy na cele parafialne”.

„Gotowi musimy być zawsze” – Dawid Stec, goprowiec z Beskidzkiej Grupy GOPR.

„Pracujemy w systemie 12-godzinnym, od 8 do 20 i od 20 do 8, więc może się tak zdarzyć, że wieczerza wigilijna minie bez naszego udziału. Wszystko zależy od tego, o jakiej porze dostaniemy zgłoszenie. Do stołu zasiadamy więc wedle pewnego grafiku. Ci, co mają dzienny dyżur, jedzą wieczerzę przed 20, a ci, co nocny, po 20.

Na szczęście w ostatnich latach nie mieliśmy takich wezwań, które by to zaburzyły. Gotowi musimy być jednak zawsze. Ktoś, kto mieszka w przysiółku górskim, może rozchorować się w Wigilię i wtedy naszą rolą jest przetransportować go do miejsca, z którego odbierze go karetka”.