Z pewnością w naszym narodzie zachował się mit Tadeusza Kościuszki jako nieskazitelnego przywódcy. Kolejne pokolenia Polaków wpatrywały się w liczne portrety Naczelnika występującego często w stroju jaśniejącym blaskiem symboli drogich sercu każdego patrioty, jak sukmana w barwach bieli i czerwieni, krakuska, Order Virtuti Militari, wreszcie polska szabla, którą próbował przegonić zaborców w pierwszym wielkim powstaniu narodowym, nazwanym kościuszkowskim. Ta swojska, patriotyczna aura otaczająca postać Kościuszki doskonale trafiała do serc rodaków, którzy rozkochali się w jego legendzie. Na naszą wyobraźnię może najbardziej działa płótno przedstawiające Naczelnika składającego przysięgę na krakowskim Rynku 24 marca 1794 r. „Za mało nas tutaj, aby zwyciężyć, ale dość, aby zginąć z honorem” – powiedział wówczas. Te słowa i bohaterskie czyny uniosły go na Olimp i postawiły w panteonie męczenników za narodową sprawę. Czy my, Polacy, nie wzdychamy do takich właśnie ideałów?

Tadeusz Kościuszko wywodził się ze starego rodu z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kazimierz Jagiellończyk nadał jednemu z jego przodków dobra na Polesiu i tam też przyszedł na świat nasz bohater. Jako młodzieniec wstąpił do słynnej Szkoły Rycerskiej w Warszawie – Akademii Szlacheckiego Korpusu Kadetów Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej, założonej przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 r. w celu kształcenia oficerów. Jak się okazało, był jej najwybitniejszym wychowankiem.

Amerykański sen

Kościuszko jest dobrze znany także za oceanem. Do Ameryki udał się w 1776 r. jako ochotnik, pragnął bowiem włączyć się w walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Tam zdobył bezcenne doświadczenia w dowodzeniu armią ochotniczą, które później wykorzystał w kraju. Tam rozwinął też umiejętności inżyniera wojskowego. Dosłużył się rangi generalskiej. Został doceniony przez samego George’a Washingtona.

Może nieco mniej korzystna w wizerunku naszego patrioty wydaje się jego fascynacja ideami oświeceniowymi, co doprowadziło go do odrzucenia wiary przodków, jednak publicznie tego nie głosił, a jego nowoczesność wyrażała się nade wszystko w szlachetnym pragnieniu zniesienia panującej od wieków niewoli włościan. Do Polski powrócił w 1784 r., natomiast w 1798 r. Amerykanie wypłacili mu ok. 19 tys. dol. zaległego żołdu – olbrzymią jak na tamte czasy kwotę.

Niespełnione marzenie

W kraju Kościuszko został generałem wojsk koronnych. Był to czas Sejmu Czteroletniego, który 3 maja 1791 r. uchwalił konstytucję mającą odrodzić podupadłą I Rzeczpospolitą. Kościuszko i wszyscy, którzy chcieli reform w kraju, mieli potężnych wrogów – nie tylko rodzimą opozycję, dążącą pod hasłem „troski o wolność i praworządność” do zachowania swoich przywilejów, lecz także wezwane przez nią na pomoc obce mocarstwa – Rosję i Prusy. W 1792 r. pod skrzydłami carycy Katarzyny II doszło do zdrady – zawiązania konfederacji targowickiej przeciwko konstytucji i królowi. Kościuszko dowodził częścią polskiej armii walczącej z wojskami rosyjskimi, które wkroczyły na teren Rzeczypospolitej. Po przystąpieniu przestraszonego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do obozu zdrajców i kapitulacji naszej armii Kościuszko złożył dymisję i wyjechał za granicę. Dzieło naprawy państwa przekreślił II rozbiór Polski.

Naczelnik powstania

W 1794 r. Kościuszko powrócił do kraju, by objąć kierownictwo nad antyrosyjskim powstaniem. Jako Naczelnik insurekcji wspiął się na narodowy firmament. Jego ideą było sformowanie armii stworzonej przez wszystkie warstwy społeczeństwa. Chciał, „aby lud czuł, że bijąc się przeciw nieprzyjacielowi, znajduje w tym polepszenie losu swego”. To jednak nie wszystkim spośród szlachty się podobało. W czasie powstania Naczelnik wydał uniwersał o przyznaniu chłopom wolności osobistej.

Kościuszko zdobył serca rodaków swoją szaleńczą odwagą. „Zgraje Moskalów nigdy go nie smuciły ani strwożyły”. Pod wsią Racławice 4 kwietnia 1794 r. poprowadził kosynierów i piechotę do zwycięskiego ataku na baterie rosyjskich armat. Ten gorący patriota nie uniknął jednak błędów. Nie przewidział współdziałania prusko-rosyjskiego. Pod Szczekocinami 6 czerwca siły pruskie pokonały wojska powstańcze. W lecie trwała obrona Warszawy. Nasz wódz zmusił obce wojska do odwrotu, ale gdy chciał uniemożliwić połączenie się nieprzyjacielskich armii i uderzył na wrogów pod Maciejowicami, poniósł porażkę. To był jego kolejny wielki błąd – zaatakował zbyt małymi siłami. Ciężko rannego Kościuszkę zabrano z pobojowiska do niewoli rosyjskiej. Polski nie zobaczył już nigdy. Po stłumieniu powstania doszło do III rozbioru Rzeczypospolitej.

Na wygnaniu

Za walkę o niepodległość ojczyzny Kościuszko zapłacił wysoką cenę. Wprawdzie po śmierci Katarzyny II w 1796 r. nowy car Paweł I uwolnił go, ale kazał mu złożyć przysięgę, że nie podniesie już ręki na Rosję. W niedługim czasie car wydał nakaz ścigania Kościuszki, gdy ten napisał odezwę do Legionów Polskich, które sformowano za zgodą Napoleona.

Bonaparte, już jako cesarz, powziął plan wykorzystania autorytetu Naczelnika w celu powiększenia polskiej armii walczącej u boku Francuzów. Kościuszko jednak żądał od niego zbyt wiele: przywrócenia przedrozbiorowych granic Rzeczypospolitej. Nasz bohater nie ufał Korsykaninowi, ale chyba największą przeszkodą w przyłączeniu się do próby wskrzeszenia Polski z pomocą „boga wojny” była przysięga dana carowi Piotrowi I. Honor stawiał zawsze na pierwszym miejscu. Po upadku Napoleona swoje nadzieje na poprawę losu ukochanej ojczyzny pokładał jeszcze w „demokracie”, carze Aleksandrze I. W 1815 r. osiedlił się w Solurze w Szwajcarii. Tam zmarł 15 października 1817 r. W następnym roku sprowadzono trumnę z jego ciałem na Wawel, gdzie spoczął w gronie największych postaci polskiej historii. Nigdy nie kwestionowano jego wielkości, odwaga i honor przyniosły mu nieśmiertelną sławę.