Świat sztuki stanął w obliczu jednego z najciekawszych odkryć ostatniej dekady w XXI wieku. 6 marca nie bez powodu w multimedialnej Kaplicy Sykstyńskiej na Jasnej Górze, naukowcy i historycy sztuki ogłosili odnalezienie fenomenalnego szkicu „Sądu Ostatecznego, którego istnienie sugerowały pisma historyczne. Według przeprowadzonych analiz badawczych jest bardzo wysokie prawdopodobieństwo, że jest to autentyczny szkic Michała Anioła, na podstawie którego wiele lat później stworzył on słynny fresk w Kaplicy Sykstyńskiej. Odkrycie to rzuca nowe światło na proces twórczy mistrza renesansu i jego przygotowania do stworzenia monumentalnego arcydzieła wszechczasów.

Z okazji 550. rocznicy urodzin Michała Anioła w multimedilanej replice w Kaplicy Sykstyńskiej zaprezentowano zidentyfikowany szkic, będący wczesnym projektem kompozycji fresku „Sąd Ostateczny”. Nim doszło do odsłony szkic przeszedł gruntowne badania pod kątem techniki wykonania, stylistyki oraz użytych materiałów. Wyniki wskazują, że rysunek powstał na pergaminie cielęcym – niezwykle rzadkim i kosztownym podłożu, co sugeruje jego wyjątkowy status pochodzenia (własność papieża Juliusza della Rovere). Dodatkowo, zastosowany żelazowo-galusowy atrament, charakterystyczny dla epoki Michała Anioła i anatomiczna precyzja rysunku nie pozostawiają wątpliwości, że jest to dzieło mistrza renesansu.

Genoscope

Eksperci atrybucji starych mistrzów - dr Katarzyna Krzyżagórska-Pisarek (znana z ujawnienia sensacyjnego fałszerstwa obrazu Rubensa “Samson i Dalida” wiszącego w National Gallery w Londynie), prof. Juliusz Chrościcki. Potwierdzają rękę Michała Anioła.

Razem z profesorem Chrościckim przeanalizowaliśmy wszystkie znane rysunki uczniów Michała Anioła i naśladowców „Sądu Ostatecznego” i żaden nie był podobny w stylu do tego tu szkicu – tłumaczy dr Krzyżagórska-Pisarek.

Eksperci technologii papieru i atramentu znaleźli znaki szczególne potwierdzające okres powstania znalezionego szkicu, o którego istnieniu pisały już źródła historyczne np. jak „Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów” Giorgia Vasariego.

Genoscope

Szkic Sądu Ostatecznego Michała Anioła w porównaniu z ukończonym freskiem

Rysunek ten różni się od fresku i od wszystkich wczesnych rycin wykonanych według fresku – dodaje ekspertka z Londynu. Widzimy tu dużo więcej postaci, a wiele z nich różni się od tych na fresku. Naszym zdaniem jest to dowodem, iż rysunek nie był kopią ani fresku ani rycin, a wręcz odwrotnie. Był wczesnym szkicem Michała Anioła do kompozycji „Sądu Ostatecznego. Dodatkowo analizując technikę tego rysunku piórkiem w ultrafiolecie zauważyliśmy z profesorem, że jest to styl bardzo podobny do wczesnych prac Michała Anioła z początku XVI wieku około 1490-1512. Właśnie wtedy rysował on piórkiem swoje szkice.

Odnalezienie szkicu to wydarzenie o ogromnym znaczeniu dla historii sztuki. A wszystko stało się w najmniej oczekiwanym momencie i chyba tylko raz w życiu zabytkoznawcy i konserwatora, antykwariusza i marszanda może się zdarzyć taki przypadek, jaki miał miejsce 23 maja 2020 r. Tego dnia do siedziby galerii Gdańskiego Kantoru Sztuki w Gdańsku - galerii o przeszło czterdziestoletniej ugruntowanej tradycji i renomie przybył skromnie wyglądający człowiek, kolekcjoner dzieł sztuki z Warszawy. Przyniósł ze sobą niezwykle interesujący rysunek przedstawiający Sąd Ostateczny – szkic do fresku Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie, którego – jak powiedział – stał się właścicielem.

Genoscope

Szkic Sądu Ostatecznego Michała Anioła w porównaniu z ukończonym freskiem

Przyszedł, by zasięgnąć opinii o swoim nowym nabytku i zaczęliśmy rozmowy, by dowiedzieć się jak najwięcej o zaprezentowanym obiekcie, proweniencji i jego historii – tłumaczy marszand, właściciel galerii Mirosław Zeidler. Kolekcjoner, opisując wszystkie znane fakty i domniemania, poprosił mnie o rekomendację konserwatorską co do dalszych działań dotyczących dzieła.

Doceniając niewątpliwą wartość naukową, historyczną i artystyczną zaprezentowanego dzieła, antykwariusz i marszand zarekomendował przeprowadzenie szczegółowych badań historycznych, wskazując osobę wybitnego polskiego badacza prof. Juliusza A. Chrościckiego z Uniwersytetu Warszawskiego, który już w czerwcu 2020 r. po zapoznaniu się z dziełem podjął się tego zadania zapraszając swoją doktorantkę, wybitna historyk sztuki z Londynu, cytowaną wyżej dr Katarzynę Krzyżagórską-Pisarek.

Podjęto również decyzje o przeprowadzeniu szczegółowych badań konserwatorsko–technologicznych. W tym celu zwrócono się do renomowanych instytucji, takich jak: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (Katedrę Konserwacji Papieru i Skóry na Wydziale Sztuk Pięknych); Biblioteka Narodowa oraz Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Ważne opracowanie technologiczne wykonał prof. Tomasz Łojewski z Akademii Górniczo – Hutniczej w Krakowie.

Wyniki żmudnych i pogłębionych badań zespołu ekspertów po zdigitalizowaniu rysunku przez zespół Piotra Białobrzyckiego z Gorzowa Wielkopolskiego dały kolejne argumenty do ekspertyzy – tłumaczy marszand Mirosław Zeidler jako reprezentant szczęśliwego kolekcjonera. W rezultacie pojawia się rewelacyjna teza naukowa i wiadomość, że dzieło jest wczesnym szkicem koncepcji fresku w Kaplicy Sykstyńskiej oraz jest przypisywane samemu Mistrzowi Michelangelo di Lodovico Buonarrotiemu Simoni,

Dzieło to nie tylko wzbogaca międzynarodową wiedzę o twórczym procesie Michała Anioła, ale także otwiera nowe perspektywy na badania nad jego dorobkiem. Rysunek ten może stać się kluczowym elementem przyszłych ekspozycji i studiów nad jednym z najważniejszych dzieł sztuki światowej zachodniej. Spodziewane jest też wielkie zainteresowanie nim ośrodków badawczych. Z tego względu polski Dom Emisyjny Manuscriptum zdecydował się wydać kopię naukową szkicu tzw. Faksymile, którą będą mogli zakupić eksperci i naukowcy na całym świecie, aby po zapoznaniu się z argumentami analizy badawczej przyjrzeć się na własne oczy szkicowi (w wersji faksymile) i wziąć udział w otwartej międzynarodowej eksperckiej dyskusji nad tym czy są one dla nich przekonywujące.

Argumenty te są następujące:

1. Ukryty Autoportret jako Kluczowy Dowód:

W centrum kompozycji zidentyfikowano ukryty autoportret Michała Anioła. Bezpośrednie spojrzenie postaci, niespotykane u innych figur, sugeruje intencjonalny „podpis” artysty.

2. Analiza pergaminu vellum jako dowód autentyczności:

Analiza wykazała, że pergamin to wysokiej jakości vellum ze skóry cielęcej, zgodny z metodami preparacji z XV/XVI wieku, zarezerwowany dla elit i hierarchów kościelnych na specjalne okazje.

3. Charakterystyka techniki rysunkowej i analiza gestu artysty:

Analiza strukturalna linii, szrafowania oraz zastosowania tuszu wykazuje spójność stylistyczną z twórczością Michała Anioła z przełomu XV/XVI wieku, w tym z lat 1512–1513, na które szkic jest datowany. Charakterystyczna kontrola anatomii, dynamiczny światłocień oraz unikalny gest rysunkowy, odmienny od stylu jego uczniów, a także precyzyjne oddanie mięśni i ekspresji postaci wzmacniają tezę o autorstwie mistrza.

4. Badania UV i ślady korekt:

Badanie rysunku w świetle ultrafioletowym wskazuje, że artysta eksperymentował z kompozycją zwłaszcza w układzie kończyn i twarzy, co jest charakterystyczne dla szkiców przygotowawczych.

5. Analiza pigmentów i nośnika:

Badania chemiczne wykazały, że skład atramentu użytego w szkicu jest zgodny z recepturami stosowanymi w epoce renesansu, co dodatkowo potwierdza autentyczność Dzieła.

6. Komparatystyka względem fresku:

Porównanie układu postaci oraz dramaturgii przestrzennej wskazuje na autorską wersję koncepcyjną, a nie kopię. Różnice w formie i modelowaniu figur, ewoluujące w finalnym fresku, potwierdzają wcześniejsze stadium kompozycji. Widoczne są eksperymenty z ruchem i ekspresją emocjonalną, charakterystyczne dla procesu twórczego Michała Anioła.

7. Zastosowanie analizy wielospektralnej:

Analiza multispektralna przeprowadzona na szkicu wykazała istnienie warstw nakładających się linii, które sugerują proces twórczy zgodny z metodą Michała Anioła. Zastosowanie dwunastokanałowego oświetlacza LED oraz wysokorozdzielczej monochromatycznej kamery umożliwiło rejestrację obrazów w różnych długościach fal, co ujawniło detale niewidoczne gołym okiem.

8. Porównanie z kopiami uczniów:

Analiza stylu wykazała, że rysunek nie jest Dziełem żadnego z uczniów Michała Anioła, gdyż brak im charakterystycznej dynamiki linii, co odróżnia ten szkic jako oryginał, a nie reprodukcję warsztatową.

9. Źródła historyczne i literackie:

Giorgio Vasari w „Vite de' più eccellenti pittori, scultori e architettori” odnosi się do wcześniejszych szkiców Michała Anioła jako integralnej części jego procesu twórczego . Ponadto, dokumenty korespondencyjne z epoki sugerują istnienie rysunkowych studiów nad „Sądem Ostatecznym”, co wpisuje analizowany szkic w szerszy kontekst dokumentacji artystycznej. Istnieją również zapisy dotyczące kolekcjonerów dzieł Michała Anioła, które wspominają podobne szkice jako część jego spuścizny.

Rozwiniecie tych argumentów w postaci pełnej ekspertyzy naukowej otrzyma każdy naukowiec, który zgłosi taką potrzebę na powstałej specjalnie w tym celu platformie dyskusyjnej: www.lastjudhgment.art, która ruszy od 21 marca i potrwa do 21 września 2025 r.

W tym samym okresie w multimedialnej Kaplicy Sykstyńskiej na Jasnej Górze w Częstochowie będą organizowana spotkania z wybitnymi znawcami twórczości Michała Anioła. Bilety na wystawę można zakupić tutaj.

Więcej o częstochowskiej Kaplicy Sykstyńskiej:

Cykl zainauguruje najwybitniejszy polski badacz włoskiego Renesansu, autorytet twórczości Michała Anioła, uczeń w Rzymie prof. Karoliny hrabianki Lanckorońskiej prof. Jerzy Miziołek z Warszawy. Rezultaty dysputy eksperckiej znajdą swoje odbicie w opracowaniach naukowych oraz przedstawione na planowanym sympozjum naukowym jesienią br. w Rzymie.